كاربرد ژئومورفولوژي در برنامه ريزي شهري

مـــقدمــه:
 

محل استقرار سکونتگاهها و سایر تأ سیساتی که انسان ایجاد می کند، کاملاً تحت تأثیر عوامل محیطی به ویژه ژئومورفولوژی و زمین شناسی است.
امروزه به تبع رشد جمعیت، توسعه ساخت وسازها اجتناب ناپذیر است و تأثیر نامطلوب نیازهای بشر برروی زمین و همچنین بهره برداری از مناطق اطراف شهرها و روستاها برای ایجاد خانه و تأسیسات اقتصادی و صنعتی گسترشی روزافزون می یابد.
صنعتی شدن جوامع و گسترش اقتصاد سرمایه داری مشکل را دو چندان کرده است و اندیشه و تعمق کمتری برروی زمین بنا می شوند. این مشکل در کشورهای در حال توسعه به علت تنگناهای اقتصادی چشمگیرتر است و هنوز هم دراین مناطق به طور مطلوب از فناوری های پیشرفته برای حل مشکلات انسانها یا پیشگیری ازبروز آنها استفاده نمی شود. این امر باعث می شود که بلایای طبیعی همه ساله جان هزاران انسان را بگیرند و خسارتهای هنگفتی به اقتصاد این کشورها وارد کنند. وقوع سیل، زلزله و رانش زمین در کشورهایی مثل ژاپن و آمریکا همانند کشورهای ایران و هندوستان خسارت به همراه ندارد.
ژئومورفولوژی یکی از علوم زمین است که مدیران شهری، برنامه ریزان و سایر متولّیان مسائل اقتصادی وفنی را در انتخاب مکانهای مطلوب برای استقرار و توسعه سکونتگاهها و سایر ساخت و سازها کمک می کند. بررسی مشکلات مربوط به انتخاب مکان مناسب برای ایجاد شهرها، چگونگی استقرار ساختمانها درداخل شهرها، آثار توسعه شهرها روی زمینهای اطراف و نظایر اینها موضوعهای مورد مطالعه ژئومورفولوژی است.
استقرار شهرها و مناطق مسکونی برروی زمین، چشم اندازهای جدیدی را به وجود می آورد. این چشم اندازها ازجهات مختلفی قابل بررسی اند؛ خلق این بناها ازطرفی موجب تغییرات عمده ای در محیط می شود وچرخه آب، انرژی ومواد را به هم می زند و از سوی دیگرتحت تأثیر محیط طبیعی قرارمی گیرد. بنابراین مطالعه و تحقیق در زمینه محیط طبیعی محل استقرار شهرها اهمیت خاصی دارد و بدون شناخت موقع و مقرّ شهرها ایجاد آنها میسر نمی شود یا با مشکلات زیادی مواجه خواهد شد. احداث ساختمانها و جادهها با ابعاد مختلف مستلزم شناخت ثبات و پایداری محل استقرار آنهاست. با توجه به تنوع و گستردگی واحدهای ژئومورفولوژیک، گسترش شهرها و توسعه واحدهای مسکونی و صنعتی همواره تحت تأثیر این واحدها قرار می گیرد.

اهمیت ژئومورفولوژي در برنامه ريزي شهري:
 

شهر ها زمين هاي وسيع و گسترده اي را به خود اختصاص مي دهند. اين زمين ها از تركيب واحد هاي مختلف توپوگرافي و مورفولوژيك تشكيل مي يابن د.هر اندازه كه شهرها توسعه يابند و گسترش پيدا كنند، برخورد آنها با واحد هاي گوناگون توپوگرافي و ژئومورفولوژي و موضوعات مربوط به آنها زيادتر مي شود.واحد هاي ژئومورفولوژي هميشه با پويايي و ديناميسم محيط طبيعي در ارتباط است، هر گونه اقدام در راستاي توسعه و عمران شهر ها به نحوي با پويايي و ديناميسم مذكور ، و در نتيجه باپديدههاي مورفولوژيك تلاقي مي كند.
در اين برخورد اگر برخي اصول و نكات ضروري رعايت نشود، تعادل مورفوديناميك محيط ، به هم مي خورد و خطرات بزرگي غالب تجهيزات و امكانات شهري را مورد تهديد قرار مي دهد.گاهي شدت مورفوژنز چنان زياد مي شود كه نتايج جبران ناپذيري به بار مي آورد.شهر هاي فراواني گاه و بيگاه از به راه افتادن سيل خسارات فراواني مي بينند و يا لا اقل با مشكلات بسياري رو به رو مي شوند.برخي شهروندان از ريزش كوه مي نالند، جريان سولي فلوكسيون برخي ديگر را زير خروار ها آوار مي برد. زمين لرزه ها و تكان هاي زمين نيز موجب ويراني شهر ها و قصبه ها مي گردند. اگر بخشي از اين ويرانيها مستقيما به امواج زلزله مربوط باشند؛
بخش مهم دیگری به طور غير مستقيم در اثر دخالت پديده هاي ژئومورفولوژي، كه برخي از آنها خود از تكانهاي زمين ناشي مي شود حاصل مي آيد .
بديهي است كه در گزينش محل شهر ها ، تجربه پيشينيان تاثير بسزايي داشته است. اما سابق بر اين زندگي ساده شهروندان موجب مي شد كه اهميت موضوع ، چندان مورد توجه قرار نگيرد. به طوري كه اگر منطقه اي زير طغيانهاي بسيار شديد رودخانه ها يا سقوط مرتب و خطرناك سنگ ها و يا ريزش بهمن هاي انبوه قرار نمي گرفت و يا عجالتاً زمين هاي آن لغزش نمي كرد ، براي گسترش مساكن و ايجاد ساختمان ها ، مناسب تشخيص داده مي شد.گاهي نيز مسائل ايمني و موقعيت پناهگاهي ناحيه اي ، برخي از خطرات مانند ريزش كوه ها را تحت الشعاع خود قرار مي داد( نمونه: ماكو در شمال غرب ايران). بعضي از ژئومورفولوگ هاي فرانسوي نشان داده اند كه تعدادي از شهر هاي اين كشور از جمله استر ا سبورگ تا قرن گذشته با خطر طغيان رودخانه هايي نظير رن مواجه بوده است. وجود نهشته هاي آبرفتي به ضخامت بيش از 6 متر كه روي آنها آثاري از بناهاي رومن ها به يادگار مانده است، حاكي از آن است كه به طور دوره اي طغيانهاي رودخانه اي اين شهر را فرا مي گرفته است.بسياري از شهر هاي بزرگ و كوچك و قصبه ها كه در پهنه مخروط افكنه ها گسترده شده اند، از خطر سيل در امان نيستند .
اهميت موضوع آشكار مي شود كه خسارات وارده خارج از تحمل انسانها باشد. اگر در گذشته سيل بنايي را ويران مي كرد و اثاث زندگي انسانها را با خود مي برد و يا دچار خسارات متنوعي مي كرد ، ابعاد آن چندان گسترده نبود . ترميم خرابي ها و جبران ويرانگري ها ، البته به دليل سادگي بنا و اثاث آن كار بسيار مشكلي به نظر نمي رسيد. در صورتي كه امروز ، تجهيزات عمراني به طور پيچيده اي توسعه يافته اند و بنا ها ابعاد گسترده تر و مجهز تري به خود گرفته اند، مساحت شهر ها تا چندين برابر افزايش پيدا كرده است. كارخانه هاي صنعتي بزرگ و كوچك ، به عنوان پديده اي ضروري، در كنار شهر ها تاسيس شده است . اينها به فضاي گسترده تري نياز دارند . امروز در مكان يابي و استقرار كارخانه هاي ياد شده ، تنها عامل اقتصادي و تكنيكي مورد توجه و تاكيد قرار مي گيرد و در برابر ارزاني قيمت زمين ، اهميت نيروهاي طبيعي ناديده گرفته مي شود. در نتيجه بنا هاي مسكوني و تاسيسات كارخانه ها در مناطق گوناگون به طور دلخواه و تقريبا بدون توجه جدي به ديناميك محيط ايجاد مي گردد . بنابراين موقعي كه پديده هاي گوناگون طبيعت ، با نيروي عظيم خود، اينگونه محل ها را مورد تهديد قرار بدهند، تخريب و ويراني آن حتمي خواهد بود .
لذااهميت و ضرورت شناخت ويژگي هاي محيط طبيعي جهت تميز و تشخيص نقاط مناسب براي ايجاد بنا ها و ساختمان ها ، از مناطق نا مساعد ، معلوم مي شود .براي شناخت بخش اعظمي از ويژگي هاي محيط طبيعي به مطالعه ژئومورفولوژي نيازمنديم و در سايه كسب اينگونه آگاهي است كه مي توان قدمهاي موثري در انتخاب مناسب ترين مكان براي ايجاد و گسترش شهر ها و ايجاد كارخانه هاي عظيم برداشت و نسبت به جلوگيري از خطرات پديده هاي طبيعي ياد شده و يا مقابله با آنها اقدامي جدي به عمل آورد .
در اينجا به ياد آوري 4 فاكتور مورفولوژيكي موثر در فضاي برنامه ريزي شهري مي پردازيم :

الف- استقرار انواع سازه ها در شهر:
 

به طور كلي اگر سازه هاي شهري را به 4 دسته ي برج ها و مساكن بيش از 5 طبقه ، منازل مسكوني تا ارتفاع سه طبقه ، خانه هاي ويلايي و فرهنگ سرا ها و در نهايت فضاي سبز تقسيم كنيم نحوه ي استقرار در شهر مي بايد به شكل زير باشد :
1) برج ها و ساختمان هاي بلند در قديمي ترين زمين ها (از نظر سن، مربوط به دوره هاي زمين شناسي)
2) منازل مسكوني تا ارتفاع سه طبقه در زمين هاي قديمي
3) خانه هاي ويلايي و فرهنگ سرا ها در زمين هاي جديد
4) فضاي سبز در جديد ترين زمين ها
به طور كلي سازه هاي غير استراتژيك در شهر ها مي بايد در زمين هاي جديد تر و سازه هاي با اهميت تر و استرتژيك در زمين هاي قديمي تر استقرار يابند چرا كه پايداري در زمين هاي قديمي به مراتب بيشتر از زمين هاي جديد است و زمين هاي قديمي تر داراي ثبات و امنيت بيشتري هستند.

ب- تنوع ژئومورفيك:
 

چنانچه اشكال مورفولوژيك سطح زمين و تعداد آنها را در يك رابطه ساده قرار دهيم مي توانيم تنوع ژئومورفيك يك منطقه را تعيين كنيم .
log2 (Σni/N1+N2) =V+…
در اين رابطه در صورت كسر مجموع گروه شكل ها قرار دارد و در مخرج كسر تعداد يا فراواني هر يك از اشكال.
به طور كلي مناطقي كه داراي تنوع ژئومورفيك كمتري هستند يعني عدد مربوط به جواب اين رابطه در آنها كوچكتر است براي برنامه ريزي مناسب تر هستند به عبارت ديگر هر چه تنوع ژئومورفيك يك منطقه كمتر باشد برنامه ريزي براي آن راحت تر و مقرون به صرفه تر است .

ج- زلزله:
 

از نظر مورفوليژيكي دو منطقه در محدوده يك شهر در زمينه زلزله داراي اهميت است:
1) گپ لرزه اي: گپ لرزه اي به مناطقي گفته مي شود كه روي خط زلزله است ولي هنوز زلزله را تجربه نكرده است. در يك چنين مكان هايي بايد منتظر زلزله هاي شديد بود .
2) تكتونيك ناتمام : به مناطقي گفته مي شود كه در آنها حركت تكتونيكي شروع شده اما هنوز تمام نشده است. يعني اينكه با يك حركت شديد تر تمام خواهد شد .
بطور كلي شهر ها بايد از اين دو منطقه دور باشند .
از نشانه هاي مورفولوژيكي زلزله مي توان به موارد زير اشاره نمود :
1) مخروط افكنه
2) تراس ها
3) صخره هاي مرجاني بيرون از آب
4) تغيير خط ساحل
5) جابجايي پيچ رود ها
6) تغيير شكل رودخانه ها
7) ساختمان شكسته در غار
8) سطوح برجسته كه روي آنها صاف است.
9) تغيير عمق دریا
گاهي اوقات انسانها و فعاليت هاي آنها نيز مي تواند موجب بروز زمين لرزه شود؛از آن جمله مي توان به:
1) احداث سد هاي بلند در مناطقي كه در آستانه تنش هستند
2) حفر معادن و تغيير استحكام سنگ ها
3) تزريق مايعات و افزايش فشار سنگ ها
براي مديريت زلزله در شهر ها 2 اقدام مهم مي بايد صورت گيرد:
1) منطقه بندي كاربري زمين
2) تدوين آئين نامه ساختمان سازي
بطور كلي ساختمان ها نبايد در عرض گسل بنا شوند و نيز زمين هايي كه براي ساختن ساختمان ها در نظر گرفته مي شود نمي بايست از سنگ هاي داراي مقاومت متفاوت تشكيل شده باشد چرا كه واكنش اين زمين ها در برابر امواج زلزله متفاوت خواهد بود و خسارات فراواني را موجب خواهد شد .

د- ناپايداري دامنه ها:
 

به منظور مطالعه ناپايداري دامنه ها مي بايد 4 اقدام زير توسط ژئومورفولوگ صورت پذيرد :
1) سقوط مواد در گذشته و حال با هم مقايسه گردد .
2) شرايط زمين شناختي، شيب و خصوصيات دامنه كه سقوط را امكانپذير مي سازد بررسي شود .
3) علت هاي بنيادي ناتواني دامنه مورد بررسي قرار گيرد .
4) به منظور پيشبيني ناپايداري ها ،علت هاي احتمالي ناتواني دامنه نيز مورد مطالعه قرار گيرد .
آگاهي از فعال بودن و غير فعال بودن زمين لغزه براي مديريت شهري امري جدي و حياتي است. در ذيل به برخي شواهد فعال بودن و غير فعال بودن زمين لغزه ها اشاره مي كنيم :

الف) شواهد فعال بودن :
 

1) پرتگاه،تراسو شكاف با لبه تند
2) شكاف ها و گودي ها بدون پر شدگي ثانوي
3) حركت مواد در جبهه پرتگاه
4) سطوح شكسته تازه بر روي قطعات
5) عدم حضور خاك روي سطح شكستگي
6) وجود پوشش گياهي سريع الرشد
7) درختان كج شده بدون رشد عمودي

ب) شواهد غير فعال بودن :
 

1) پرتگاه،تراس و شكاف با لبه گرد شده
2) شكاف ها و گودي ها با پر شدگي رسوبات
3) عدم حركت مواد در جبهه پرتگاه
4) هوازدگي بر روي سطوح شكسته قطعات
5) حضور خاك روي سطح شكستگي
6) وجود پوشش گياهي با رشد آرام
7) درختان كج شده با رشد عمودی

ايمني در شهر پايدار :
 

همه ساله حوادث متعددي از جمله زلزله و سيل در گوشه و كنار كشورمان به وقوع مي پيوندد كه با خسارات مالي و جاني زيادي همراه است. همچنين هزاران انسان در جهان در جريان وقوع بلاياي طبيعي جان خود را از دست مي‌دهند و صدها هزار نفر مجروح مي‌شوند و شمار بسياري نيز خانه و كاشانه خود را از دست مي‌دهند. علاوه بر اين حوادث ناشي از پيشرفت‌هاي فن‌آوري جديد نيز جان انسان‌ها را تهديد مي‌كند. چنانكه گفته مي‌شود با وجود كاهش چشمگير شاخص مرگ و مير ناشي از انواع بيماري‌ها و پيشرفت‌هاي به دست آمده در زمينه بهداشت فردي و عمومي، اينك انسان‌ها بيشتر جان خود را در جريان بلاياي طبيعي و حوادثي مانند تصادفات رانندگي، سقوط هواپيما و آلودگي زيست محيطي از دست مي‌دهند. واقعيت آن است كه ايران در اين ميان جزو كشورهاي پرخطر و حادثه‌خيز دنيا قرار دارد كه مي توان به طور شاخص به خطر وقوع زلزله و حوادث رانندگي بيشمار اشاره كرد.
در سال‌هاي اخير ايمن‌سازي شهرهاي كشور در برابر حوادث و سوانح غيرمترقبه مورد توجه قرار گرفته است. مديريت شهري در سرتاسر كشور ناگزير است براي كاهش اثرات بلاياي طبيعي در شهرها، از كارايي بسيار بالايي برخوردار باشد و آن را با گذشت زمان افزايش دهد؛ همچنين، همواره روش‌هاي مديريت و فناوري‌هاي موجود را به ويژه در مورد ايمن‌سازي خدمات تأسيسات و ساختمانهاي شهر بهبود بخشد و به هنگام نمايد.
جلوگيري از فجايع ناشي از بلاياي طبيعي و حوادث غيرمترقبه انسان‌ساز:
1 ) پيشگيري از فجايع ناشي از زلزله با ساختن بناهاي مقاوم در برابر زلزله و ساير اقدامات لازم
2) پيشگيري از حوادث ناشي از سيل با ساختن سازه‌هاي مناسب دفع سيلاب و ساير اقدامات لازم
3 ) پيشگيري از حوادث ناشي از جنگ و بمباران با ساختن پناهگاهها و ساير اقدامات لازم،
4) پيشگيري از فجايع ناشي از آتش‌سوزي با ايجاد تأسيسات شهري مقاوم در برابر آتش‌سوزي و ساير اقدامات لازم،
5 ) جلوگيري از حوادث ناشي از طوفان و ساير حوادث با ايجاد ساختمانهاي مقاوم و ساير اقدامات لازم.

زمردیان؛ محمد جعفر ؛ کاربرد جغرافیای طبیعی در برنامه ریزی شهری و روستایی
www.Magiran.ir
www.Wikipedia.org
www.Daneshnameh.com
ارسال توسط کاربر محترم سایت :
ارسال مقاله توسط کاربر محترم سايت :marvasti